Χριστούγεννα & Πρωτοχρονιά στην Ιθάκη: όταν το νησί αποκαλύπτει τον πιο αληθινό του εαυτό
Υπάρχουν νησιά που αποκτούν βάθος τον χειμώνα και η Ιθάκη ανήκει σε αυτή την κατηγορία.
Την περίοδο των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς, το νησί αποσύρεται από τον θόρυβο, χαμηλώνει τον ρυθμό και επιστρέφει σε όσα το συγκρότησαν: τη μνήμη, την κοινότητα, τη σιωπή.
Εδώ, οι γιορτές δεν είναι σκηνικό. Δεν σχεδιάζονται για να εντυπωσιάσουν τον επισκέπτη, αλλά για να λειτουργήσουν για όσους ζουν στο νησί. Και ακριβώς γι’ αυτό, όποιος βρεθεί στην Ιθάκη τον χειμώνα δεν αισθάνεται θεατής, αλλά συμμετέχων: στις ήσυχες λειτουργίες, στα απλά τραπέζια, στα κάλαντα που ακούγονται χωρίς μικρόφωνα, στις πλατείες όπου οι άνθρωποι συναντιούνται επειδή το θέλουν — όχι επειδή «πρέπει».
Τα Χριστούγεννα στην Ιθάκη δεν έχουν βιασύνη. Έχουν χρόνο. Χρόνο για περίπατο δίπλα στη θάλασσα που ησυχάζει, για συζήτηση χωρίς πρόγραμμα, για παρατήρηση. Για να καταλάβεις πώς ένα νησί που έμαθε να περιμένει, ξέρει και να γιορτάζει με τρόπο ουσιαστικό.
Αυτό το αφιέρωμα δεν αντιμετωπίζει τις γιορτές ως μια γενική «ελληνική παράδοση», αλλά ως συγκεκριμένο νησιωτικό βίωμα: με κάλαντα που έχουν καταγραφεί στην Ιθάκη (Εξωγή), με γιορτινά φαγητά που συνδέονται με τοπικές τεχνικές (όπως η τσερέπα), και με έθιμα που πέρασαν από το σπίτι στον δημόσιο χώρο και σήμερα ξαναζούν μέσα από σχολεία, συλλόγους και θεσμούς. (Πηγή: https://schoolpress.sch.gr/zanneiogymn/?p=63)
Πριν από τη γιορτή: το Σαρανταήμερο ως «συμφωνία με τον χρόνο»
Στην Ιθάκη, ο χειμώνας δεν μπαίνει με ημερολόγιο. Μπαίνει αργά, σχεδόν ανεπαίσθητα: τα καΐκια που λιγοστεύουν στο λιμάνι, τα καφενεία που κλείνουν νωρίτερα. Το Σαρανταήμερο πριν από τα Χριστούγεννα δεν ήταν ποτέ απλώς μια περίοδος νηστείας. Ήταν –και για πολλούς παραμένει– μια σιωπηλή συμφωνία με τον χρόνο.
Η Ιθάκη, νησί μικρό και γεωγραφικά απομονωμένο, ανέπτυξε από νωρίς μια ιδιαίτερη σχέση με τον χειμώνα. Όχι ως εποχή ακινησίας, αλλά ως περίοδο εσωστρέφειας. Το Σαρανταήμερο λειτουργούσε ως προετοιμασία όχι μόνο θρησκευτική, αλλά και κοινωνική: οι οικογένειες μάζευαν αποθέματα, τα σπίτια τακτοποιούνταν, οι εκκρεμότητες έκλειναν. Ο χειμώνας δεν συγχωρούσε απρονοησία. (Πηγή: https://iaik.gov.gr)
Η νηστεία τηρούνταν με σχετική αυστηρότητα, ειδικά στα χωριά. Όχι πάντα από θεολογική επιταγή, όσο από συνήθεια και μέτρο. Η λιτότητα δεν χρειαζόταν δικαιολογία: όσπρια, χόρτα, ψωμί, λάδι. Το κρέας φυλασσόταν για τις γιορτές, όχι ως πολυτέλεια, αλλά ως τελετουργική εξαίρεση. (Πηγή:https://iaik.gov.gr)
Παράλληλα, το Σαρανταήμερο ήταν περίοδος «τακτοποίησης της μνήμης». Οι μεγαλύτεροι απέφευγαν τα μεγάλα λόγια, τις φωνές, τις άσκοπες μετακινήσεις. Υπήρχε η αίσθηση πως κάτι έρχεται — όχι μόνο η γιορτή, αλλά και η αναμέτρηση με τον χρόνο που φεύγει. Οι εκκλησιασμοί των Κυριακών πριν από τα Χριστούγεννα λειτουργούσαν ως σταδιακή εισαγωγή στη μεγάλη μέρα, ενώ η κοινωνικότητα κρατούσε χαμηλούς τόνους, όπως ταιριάζει σε νησί που ξέρει να σέβεται τον χειμώνα. (Πηγή: https://iaik.gov.gr)
Ήθη & Έθιμα Χριστουγέννων–Πρωτοχρονιάς στην Ιθάκη
1) Κάλαντα της Ιθάκης (Εξωγή)
Τι είναι: Παραδοσιακά κάλαντα με λιτό ύφος και καθαρή εκφορά, χωρίς θεατρικότητα, σαν ευχή που δεν σηκώνει φασαρία.
Τι έκαναν: Παιδιά σε μικρές ομάδες περνούσαν από σπίτι σε σπίτι, ζητούσαν άδεια («να τα πούμε;») και τραγουδούσαν με καθαρή φωνή και σταθερό ρυθμό, χωρίς ιδιαίτερη έμφαση σε μουσικά όργανα. Η επίσκεψη είχε κανόνες: χτύπημα πόρτας, άδεια, τραγούδι, ευχαριστώ, αποχώρηση.
Τι έπαιρναν: Παραδοσιακά κεράσματα/προϊόντα (ξηρούς καρπούς κ.ά.) και, σε νεότερα χρόνια, μικρό φιλοδώρημα — ένδειξη μιας οικονομίας που άλλαξε αλλά δεν αλλοίωσε την πράξη.
Πώς διατηρείται: Μέσα από καταγραφές κειμένου και ήχου/βίντεο, που λειτουργούν σαν «κιβωτός» για ένα έθιμο καθαρά ιθακήσιο στη μορφή και στο ύφος του.
Η δεκαετία του 1970 είναι κρίσιμη για ένα λόγο: τότε διαθέτουμε τεκμηριωμένη καταγραφή παραδοσιακών καλάντων από την Εξωγή. Η ίδια η ύπαρξη της ηχογράφησης δείχνει ότι τα κάλαντα ήταν ακόμη ζωντανή πράξη – όχι «μουσειακό δείγμα». (Κάλαντα Πρωτοχρονιάς (Εξωγή Ιθάκης 1970) – αναφορά σε ηχογράφηση Εξωγής, Οκτώβριος 1970, Πηγή: https://www.youtube.com/watch?v=Ym3ZSUZY1p4).
Στο κείμενο/ανάρτηση του σχολικού αρχείου (που βασίζεται σε υλικό από την Ιθάκη) εμφανίζονται στίχοι που δείχνουν το ύφος: ρυθμός λιτός, διάλογος, χωρίς «σκηνικές» προσθήκες. (Schoolpress – «Παραδοσιακά Κάλαντα Ιθάκης», Πηγή: https://schoolpress.sch.gr/zanneiogymn/?p=63).
2) “Ειρεσιώνη” (στολισμένος κλάδος) & στολισμός με κλαδί κυπαρισσιού
Ένα από τα παλαιότερα έθιμα στην Ιθάκη αποτυπώνεται στην ειρεσιώνη: τον στολισμένο κλάδο που τοποθετούνταν στο σπίτι ως σύμβολο ευλογίας, προστασίας και νέας αρχής. Σύμφωνα με την καταγεγραμμένη λαογραφική μαρτυρία, η ειρεσιώνη στην Ιθάκη συνδεόταν με άσματα και ευχές που η ίδια η πηγή συσχετίζει με τα σημερινά κάλαντα — ως πρώιμη μορφή φωνητικής ευχής προς το σπίτι και τους ενοίκους του. (Πηγή: https://www.kolivas.de/archives/300905)
Αν και η “Ειρεσιώνη” είναι ευρύτερα γνωστή από την αρχαία Αθήνα, η σύνδεσή της με την Ιθάκη αποκτά μια ιδιαίτερη, σχεδόν μεταφυσική διάσταση μέσω των Ομηρικών Επών. Στον «Βίο Ομήρου», αποδίδεται στον ίδιο τον ποιητή το τραγούδι της Ειρεσιώνης, το οποίο έψαλλε περιφερόμενος σε σπίτια. Αυτή η έμμεση αλλά ισχυρή σύνδεση τοποθετεί την Ιθάκη, την πατρίδα του ομηρικού νόστου, στον πυρήνα μιας παράδοσης που επιβιώνει εδώ και χιλιάδες χρόνια.
«Πέρθειν μεν πόλιν αμητόν, ες δ’ οίκον ικέσθαι…» (Να φτάσουμε σε πόλη με καλή σοδειά και να μπούμε σε σπίτι φιλόξενο…) — Απόσπασμα από το αρχαίο τραγούδι της Ειρεσιώνης που αποδίδεται στον Όμηρο. (Πηγή: Βίος Ομήρου – Ειρεσιώνη)
Στην Ιθάκη, πριν καθιερωθεί o στολισμός ολόκληρου δέντρου ώς πρακτική, στολιζόταν κλαδί κυπαρισσιού, υλικό άμεσα διαθέσιμο στο τοπικό τοπίο. Το κυπαρίσσι δεν λειτουργούσε απλώς ως διακόσμηση, αλλά ως συνέχεια της ιδέας ότι το σπίτι «θωρακίζεται» και σηματοδοτείται εορταστικά με στοιχείο της φύσης.
(Πηγή: https://kefaloniageopark.gr/node/551)
Σήμερα, ο στολισμός κλαδιού δεν επιβιώνει ώς έθιμο. Μετασχηματίστηκε όμως τα επόμενα χρόνια και σε πολλά Ιθακήσια σπίτια στολίζεται ολόκληρο το δέντρο (κυπαρρίσσι) αντί για το παραδοσιακό έλατο.
Τι είναι: Δύο συγγενικές εκφράσεις της ίδιας ιδέας: ότι το σπίτι «σημαδεύεται» με έναν στολισμένο κλάδο ως ευλογία και προστασία. Η ειρεσιώνη λειτουργεί ως παλαιότερο στρώμα (λαογραφική μνήμη στην Ιθάκη), ενώ το κυπαρίσσι ως “δέντρο” είναι νεότερη, τοπική προσαρμογή πριν καθιερωθεί παντού το έλατο.
Τι έκαναν: Τοποθετούσαν κλάδο (π.χ. κυπαρίσσι ή ελιά) στην είσοδο ή κοντά στο κέντρο του σπιτιού ως ευλογία. Στη λαογραφική καταγραφή, η πρακτική συνδέεται και με άσματα/ευχές που συσχετίζονται με τα σημερινά κάλαντα.
Πώς διατηρείται: Μετασχηματισμός σε στολισμός ολοκληρου κυπαρισσιού — όχι ως ενιαία σύγχρονη πρακτική σε όλα τα σπίτια.
(Πηγές: https://www.kolivas.de/archives/300905, https://kefaloniageopark.gr/node/551)
3) Γιορτινό μαγείρεμα “στην τσερέπα” (αρνάκι/κόκκορας/κοτόπουλο)
Τι είναι: Τοπικός τρόπος ψησίματος/μαγειρέματος στην τσερέπα, με “σκεπαστή” λογική που κρατά θερμότητα και υγρασία — μια τεχνική που ταιριάζει στον χειμώνα και στη νησιωτική οικονομία του μέτρου.
Τι έκαναν: Ετοίμαζαν το κύριο κρέας του τραπεζιού αργά, με συμμετοχή του σπιτιού. Το μαγείρεμα δεν ήταν «δουλειά κουζίνας» μόνο — ήταν μέρος της γιορτής, γιατί απαιτούσε χρόνο, φροντίδα και συντονισμό.
Κοινωνική διάσταση: Το τραπέζι λειτουργούσε ως σημείο συνεστίασης και, σε πολλές οικογενειακές αφηγήσεις, η μέρα έκλεινε φυσικά με τραγούδι ή χορό — όχι ως «event», αλλά ως συνέχεια της συνάντησης.
Πώς διατηρείται: Ως signature γεύση της Ιθάκης, σε σπίτια και τοπικές αφηγήσεις γαστρονομίας.
(Πηγή: https://kefaloniageopark.gr/node/551)
4) Ροβανή, Γκουρμάδες, Κατημάρια, Χριστόψωμο
Τι είναι: Τοπικά γλυκά με σαφή αναφορά στην Ιθάκη συνδεδεμένα με γιορτές και φιλοξενία.
Τι έκαναν: Τα πρόσφεραν σε επισκέψεις και συνεστιάσεις , γεύσεις που δηλώνουν ταυτότητα και συνέχεια.
Πώς διατηρείται: Επιβιώνουν ως τοπικά γλυκά μέχρι και σήμερα.
(Πηγή: https://www.bostanistas.gr/?i=bostanistas.el.article&id=4830)
5) Φωταγώγηση Χριστουγεννιάτικου Δέντρου στο Βαθύ (σύγχρονο κοινοτικό έθιμο)
Τι είναι: Η επίσημη «έναρξη» της εορταστικής περιόδου στον δημόσιο χώρο της πρωτεύουσας.
Τι γίνεται: Συγκέντρωση στην πλατεία, φωταγώγηση, εορταστικό πρόγραμμα, συμμετοχή κατοίκων και επισκεπτών.
Γιατί έχει σημασία: Είναι ένα νεότερο έθιμο που λειτουργεί ως σήμα ενότητας: όχι υπερθέαμα, αλλά κοινός τόπος συνάντησης.
(Πηγή: https://kefaloniafocus.com/ithaki/2025/12/45312/)
6) Χριστουγεννιάτικα bazaar σχολείων & συλλόγων (σύγχρονη μορφή συνεστίασης)
Τι είναι: Δράσεις που συνδυάζουν γιορτινή αγορά/χειροποίητα/γλυκά με κοινωνικό σκοπό.
Τι γίνεται: Πάγκοι, κεράσματα, δραστηριότητες για παιδιά, συνάντηση κατοίκων — μια «κοινωνική πλατεία» του χειμώνα.
Πώς διατηρείται: Ως σταθερός θεσμός μέσα στο πρόγραμμα εκδηλώσεων, με συμμετοχή σχολείων και φορέων.
(Πηγή: https://kefaloniafocus.com/ithaki/2025/12/44845/
https://www.kefaloniapress.gr/events/article/825397/programma-christoygenniatikon-ekdiloseon-stin-ithaki/)
7) Φιλαρμονική Ιθάκης στις γιορτές
Τι είναι: Η μουσική παρουσία που συνοδεύει τελετές και εκδηλώσεις, δίνοντας τελετουργικό χαρακτήρα στη δημόσια γιορτή. Αξίζει να αναφερθεί, το πέρασμα της Φιλαρμονικής απο σπίτι σε σπίτι για τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς.
Τι γίνεται: Συναυλίες/συμμετοχές σε δημόσιες δράσεις και εορταστικά προγράμματα.
Πώς διατηρείται: Ως ζωντανός θεσμός της πολιτιστικής ζωής του νησιού.
(Πηγή: https://www.ithaca.gr/archiki/synantiste-tou-ithakisious/syllogi/
https://www.kefaloniapress.gr/events/article/825397/programma-christoygenniatikon-ekdiloseon-stin-ithaki/)
8) Κοπή Πρωτοχρονιάτικης Πίτας του Δήμου (σύγχρονο έθιμο-θεσμός)
Τι είναι: Δημόσια τελετουργία αλλαγής χρόνου, με συμμετοχή πολιτιστικών σχημάτων.
Τι γίνεται: Εκδήλωση σε συγκεκριμένο χώρο, ευχές, συμμετοχές μουσικών σχημάτων/χορωδιών/συλλόγων — συλλογική «έναρξη» του χρόνου.
Πώς διατηρείται: Ως σταθερή δημοτική πρακτική/θεσμικό έθιμο.
(Πηγή: https://ithaki.gr/category/%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CE%BA%CE%BF%CE%B9%CE%BD%CF%89%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%83-%CE%B4%CE%B7%CE%BC%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%BF%CF%85/)
9) Θεοφάνεια – Αγιασμός Υδάτων και ρίψη Τιμίου Σταυρού
Τι είναι: Από τα ισχυρότερα δημόσια έθιμα του Δωδεκαημέρου στην Ιθάκη.
Τι γίνεται: Αγιασμός στα λιμάνια (Βαθύ, Κιόνι) ρίψη του Σταυρού στη θάλασσα και συμμετοχή νέων στην ανάσυρση.
Πώς διατηρείται: Ως ζωντανή, ετήσια πρακτική με σαφές πρόγραμμα και συμμετοχή της κοινότητας.
(Πηγή: https://kefaloniafocus.com/ithaki/2025/01/25112/)
10) Τοπικές γεύσεις στο γιορτινό τραπέζι (σύγχρονη συνέχεια της μνήμης)
Τι είναι: Η παρουσία ιθακήσιων γεύσεων (κρεατόπιτα, αρνί ή κόκκορας στο φούρνο ή στην τσερέπα) που συνεχίζουν να δηλώνουν τόπο, ακόμη κι όταν το τραπέζι έχει και πανελλήνιες επιλογές.
Τι γίνεται: Τοπικές συνταγές και πρακτικές της ιθακήσιας κουζίνας επανέρχονται σε γιορτές και οικογενειακές συνεστιάσεις ως «γαστρονομική μνήμη».
Πώς διατηρείται: Μέσα από την καθημερινή τοπική κουζίνα και τη διαγενεακή μεταφορά συνταγών.
(Πηγή: https://www.ithaca.gr/archiki/fagito-ke-poto/gefsis-apo-tin-topiki-kouzina-tis-ithakis)
Χριστούγεννα στην Ιθάκη: η μέρα που το σπίτι γίνεται κέντρο του κόσμου
Η χριστουγεννιάτικη λειτουργία
Η μέρα των Χριστουγέννων ξεκινά με τη λειτουργία της Γέννησης. Στην Ιθάκη, η παρουσία στην εκκλησία δεν είναι κοινωνική επίδειξη· είναι αυτονόητη πράξη συμμετοχής. Σε μικρές κοινότητες, η απουσία γίνεται αισθητή όχι ως παράβαση, αλλά ως ρήγμα στη συλλογική εμπειρία.
Οι εκκλησίες του νησιού γεμίζουν νωρίς. Δεν υπάρχει βιασύνη, ούτε φλυαρία. Η λειτουργία βιώνεται ως κοινή σιωπή: ένας ρυθμός που επιβάλλει παύση πριν από το φαγητό, πριν από τη συνάντηση, πριν από τον λόγο. Το «Χριστός γεννάται» δεν λειτουργεί ως μήνυμα χαράς με τη σύγχρονη έννοια, αλλά ως υπενθύμιση τάξης: ο χρόνος αλλάζει ποιότητα.
(Πηγή: https://iaik.gov.gr)
Η επιστροφή στο σπίτι μετά τη λειτουργία δεν είναι μετάβαση από το «ιερό» στο «κοσμικό». Είναι συνέχεια. Το σπίτι έχει ήδη προετοιμαστεί για να δεχθεί τη μέρα. Η φωτιά (όπου υπάρχει), το φως και η μυρωδιά του φαγητού είναι τα βασικά στοιχεία της ατμόσφαιρας.
Το χριστουγεννιάτικο τραπέζι
Το γιορτινό τραπέζι στην Ιθάκη δεν είναι επίδειξη αφθονίας. Είναι εξαίρεση. Και ακριβώς γι’ αυτό έχει νόημα.
Το κρέας, φυλαγμένο επί εβδομάδες, μπαίνει στο κέντρο της ημέρας. Αρνάκι ή κόκκορας μαγειρεύονται συνήθως στην τσερέπα, με τρόπο που απαιτεί χρόνο και προσοχή. Το μαγείρεμα δεν γίνεται βιαστικά· είναι διαδικασία που ξεκινά από νωρίς και εμπλέκει περισσότερους από έναν.
(Πηγή: https://kefaloniageopark.gr/node/551)
Το φαγητό σιγοψήνεται, το σπίτι γεμίζει μυρωδιές, και η μέρα οργανώνεται γύρω από αυτή τη διαδικασία. Δεν υπάρχουν πολλά πιάτα. Υπάρχει το κύριο, συνοδευμένο από ό,τι έχει δώσει ο χειμώνας: πατάτες, όσπρια, χόρτα.
Το τραπέζι στρώνεται χωρίς επιτήδευση. Όλοι κάθονται. Δεν υπάρχουν «καλεσμένοι» με την αυστηρή έννοια· υπάρχουν άνθρωποι του σπιτιού και του κύκλου του. Το φαγητό τρώγεται αργά. Η κουβέντα δεν είναι έντονη. Η μέρα δεν χρειάζεται κορύφωση· είναι ήδη κορυφή.
Πρωτοχρονιά στην Ιθάκη: οι «προφυλάξεις» για ένα ευλογημένο έτος
Στην Ιθάκη, η Πρωτοχρονιά δεν ήταν ποτέ μόνο «αλλαγή ημερολογίου». Ήταν η πρώτη σελίδα του χρόνου και έπρεπε να γραφτεί ήρεμα. Γι’ αυτό, σε πολλά σπίτια επιβίωσαν μικρές πρακτικές προφύλαξης: όχι ως φόβος, αλλά ως μια μορφή σεβασμού απέναντι στη στιγμή που «ανοίγει» το νέο.
1) Σκούπισμα
Τι πίστευαν: ότι με το σκούπισμα «διώχνεις» την τύχη, τη χαρά ή την ευλογία που μπήκε με τον καινούργιο χρόνο.
Τι έκαναν στην πράξη: το σπίτι ήταν ήδη τακτοποιημένο από πριν. Την πρώτη μέρα το άφηναν ήσυχο.
2) Δουλειές (ή κάναμε μόνο τα απολύτως απαραίτητα)
Τι πίστευαν: ότι η κούραση, η αγγαρεία και το «τρέξιμο» της πρώτης μέρας προδιαγράφουν έναν χρόνο δύσκολο και φορτωμένο.
Τι έκαναν στην πράξη: απέφευγαν βαριές εργασίες, πλύσιμο, καθαρίσματα, μεγάλες «εκκρεμότητες». Η μέρα κρατιόταν ελαφριά.
3) Τσακωμοί
Τι πίστευαν: ότι ο καβγάς της Πρωτοχρονιάς «σέρνει» καβγάδες όλη τη χρονιά.
Τι έκαναν στην πράξη: μετρημένος λόγος, χαμηλή ένταση, αποφυγή «δύσκολων» θεμάτων. Ένα είδος άγραφης συμφωνίας ειρήνης.
4) Κλάματα
Τι πίστευαν: ότι το δάκρυ της πρώτης μέρας «ανοίγει» χρόνο στενοχώριας.
Τι έκαναν στην πράξη: προσπαθούσαν να κρατήσουν τη μέρα γλυκιά και ήρεμη, ειδικά μέσα στο σπίτι.
5) Το καντήλι αναμμένο όλες τις μέρες
Τι σήμαινε: φως στο σπίτι, προστασία, συνέχεια. Ένας σταθερός «πυρήνας» μέσα στις μέρες του Δωδεκαημέρου.
Τι έκαναν στην πράξη: φρόντιζαν να υπάρχει λάδι, να μην σβήσει, να μείνει το σπίτι «φωτισμένο» — κυριολεκτικά και συμβολικά.
6) Το Ποδαρικό: Όπως σε όλη την Ελλάδα, έτσι και στην Ιθάκη, δίνεται μεγάλη σημασία στο ποιος θα μπει πρώτος στο σπίτι. Συχνά προτιμούν ένα μικρό παιδί για τύχη και αθωότητα.
(Πηγή:Οι πρακτικές αυτές καταγράφονται εδώ ως ζωντανή προφορική παράδοση/οικιακή μνήμη, όπως διασώζεται σε οικογενειακές αφηγήσεις και τοπική καθημερινότητα.)
Στην Ιθάκη, τα Χριστούγεννα δεν ξεκινούν από το σπίτι.
Όχι ως κλειστός, ιδιωτικός χώρος, αλλά ως ο πυρήνας γύρω από τον οποίο οργανώνεται ο κόσμος. Την ημέρα της Γέννησης, το σπίτι παύει να είναι απλώς κατοικία. Γίνεται τόπος συγκέντρωσης, προστασίας και μνήμης.
Τα Χριστούγεννα & η Πρωτοχρονιά στην Ιθάκη στο πέρασμα των ετών
(18ος αιώνας – περ. 1890)
Όταν η γιορτή ήταν ζήτημα επιβίωσης και κοσμικής τάξης
Από τον 18ο αιώνα έως τα τελευταία χρόνια του 19ου, η Ιθάκη λειτουργεί ως κλειστή κοινωνία. Οι οικισμοί διάσπαρτοι, οι μετακινήσεις δύσκολες, το σπίτι κέντρο ζωής και προστασίας. Σε αυτό το πλαίσιο, τα Χριστούγεννα και η Πρωτοχρονιά δεν έχουν τον χαρακτήρα της «διασκέδασης», αλλά της τάξης: μια σιωπηρή συμφωνία με τον χειμώνα, όπου η κοινότητα κρατιέται ενωμένη γύρω από το σπίτι και την πίστη. (Πηγή: https://iaik.gov.gr)
Το Σαρανταήμερο, η λειτουργία της Γέννησης, το Δωδεκαήμερο με τις προφυλάξεις του και η λογική της ευχής «με πράξεις» συγκροτούν μια γιορτή χαμηλών τόνων, αλλά υψηλής σημασίας. Εκεί εντάσσεται και η μνήμη της ειρεσιώνης: ο στολισμένος κλάδος ως ευλογία του σπιτιού — ένα ίχνος που φωτίζει πώς ο τόπος έβλεπε τη γιορτή ως προστασία και νέα αρχή. (Πηγή: https://www.kolivas.de/archives/300905)
Τα κάλαντα, ως φωνητική ευχή προς το σπίτι, αποτελούν πράξη κοινότητας. Η τεκμηριωμένη καταγραφή της Εξωγής δείχνει λιτότητα, σοβαρότητα, καθαρή εκφορά — και μια παράδοση που δεν χρειάζεται υπερβολές για να σταθεί. (Πηγή: https://schoolpress.sch.gr/zanneiogymn/files/2020/12/%CE%9A%CE%AC%CE%BB%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B1-%CE%99%CE%B8%CE%AC%CE%BA%CE%B7%CF%82.-.pdf)
(1890 – 1939)
Μετανάστευση και πρώιμη νεωτερικότητα
Από τα τέλη του 19ου αιώνα έως τον Μεσοπόλεμο, η Ιθάκη βιώνει έντονα το φαινόμενο της μετανάστευσης και της ναυτοσύνης. Πολλοί Ιθακήσιοι λείπουν για χρόνια, κυρίως στην Αμερική, αφήνοντας πίσω οικογένειες και σπίτια που μαθαίνουν να γιορτάζουν με απουσίες
(Πηγή: Ιστορικό Αρχείο Κεφαλονιάς & Ιθάκης – Μετανάστευση Ιθακησίων, https://iaik.gov.gr).
Τα Χριστούγεννα αποκτούν εντονότερο οικογενειακό χαρακτήρα. Οι επιστροφές ναυτικών δίνουν στη γιορτή συναισθηματικό βάρος. Εμφανίζονται τα πρώτα δώρα, λιτά και πρακτικά, συχνά από το εξωτερικό
(Πηγή: Δ. Σ. Λουκάτος, «Χριστουγεννιάτικα και των Φώτων», https://pergamos.lib.uoa.gr).
Οι λαϊκές δοξασίες παραμένουν ζωντανές, αλλά συνυπάρχουν με νέα στοιχεία. Η εκκλησία εξακολουθεί να αποτελεί σταθερό άξονα
(Πηγή: Λαογραφικό Αρχείο Ακαδημίας Αθηνών, https://www.academyofathens.gr)
(1940 – 1969)
Πόλεμος και μεταπολεμικά χρόνια
Η δεκαετία του 1940 και τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια φέρνουν στέρηση. Τα Χριστούγεννα γίνονται λιτά, συχνά σιωπηλά. Το φαγητό περιορίζεται, τα έθιμα απλοποιούνται
(Πηγή: Ιστορικό Αρχείο Κεφαλονιάς & Ιθάκης – Κατοχικά Χρόνια, https://iaik.gov.gr).
Η εκκλησία και η κοινότητα λειτουργούν ως καταφύγιο. Η Πρωτοχρονιά δεν έχει χαρακτήρα εορταστικό· είναι μια συγκρατημένη ευχή επιβίωσης
(Πηγή: ΕΚΤ – Λαογραφικές Μαρτυρίες, https://www.ekt.gr).
(1970 – 1999)
Όταν τα έθιμα περνούν από το σπίτι στην κοινή σκηνή
Η δεκαετία του 1970 φέρνει κάτι που αλλάζει τα πάντα: καταγραφή. Τα κάλαντα της Εξωγής (1970) δεν είναι απλώς υλικό· είναι τεκμήριο ύφους και συνέχειας. Παράλληλα, ο στολισμός με κυπαρίσσι, η τσερέπα ως γιορτινός τρόπος μαγειρέματος και η ροβανή ως γλυκό ταυτότητας δείχνουν ότι ο τόπος κρατά τον πυρήνα του, ακόμη κι όταν αλλάζει μορφή. (Πηγές: https://www.youtube.com/watch?v=Ym3ZSUZY1p4, https://kefaloniageopark.gr/node/551, https://www.bostanistas.gr/?i=bostanistas.el.article&id=4830)
(2000 – σήμερα)
Όταν η παράδοση γίνεται οργανωμένο βίωμα της κοινότητας
Στον 21ο αιώνα, η Ιθάκη δεν αναπαριστά τα έθιμά της — τα ζει με οργάνωση. Η φωταγώγηση στο Βαθύ, τα bazaar σχολείων, η Φιλαρμονική, η κοπή πίτας του Δήμου και τα Θεοφάνεια σε περισσότερα από ένα λιμάνια δείχνουν ένα νησί που διεκδικεί χώρο για μνήμη και συνοχή. (Πηγές: https://kefaloniafocus.com/ithaki/2025/12/45312/,
https://kefaloniafocus.com/ithaki/2025/12/44845/,
https://www.kefaloniapress.gr/events/article/825397/programma-christoygenniatikon-ekdiloseon-stin-ithaki/,
https://www.ithaca.gr/archiki/synantiste-tou-ithakisious/syllogi/,
https://ithaki.gr/category/%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CE%BA%CE%BF%CE%B9%CE%BD%CF%89%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%83-%CE%B4%CE%B7%CE%BC%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%BF%CF%85/,
https://kefaloniafocus.com/ithaki/2025/01/25112/)
Γιατί τα Χριστούγεννα στην Ιθάκη είναι μια συνειδητή επιλογή
Στην Ιθάκη, τα Χριστούγεννα δεν χρειάζονται ένταση, φώτα ή υπερβολή για να υπάρξουν. Υπάρχουν επειδή είναι βαθιά ριζωμένα στον χρόνο, στον χώρο και στη μνήμη των ανθρώπων που ζουν εδώ. Και αυτό ακριβώς είναι που τα κάνει ξεχωριστά.
Για τον επισκέπτη, αυτό μεταφράζεται σε κάτι σπάνιο: τη δυνατότητα να συμμετάσχει, όχι απλώς να παρακολουθήσει. Να βρεθεί σε μια πλατεία όπου οι γιορτές δεν είναι σκηνικό αλλά συνάντηση. Να ακούσει κάλαντα που δεν τραγουδιούνται για εντύπωση, αλλά από συνήθεια και μνήμη. Να καθίσει σε ένα τραπέζι όπου το φαγητό δεν είναι επίδειξη, αλλά συνέχεια μιας παλιάς πρακτικής φιλοξενίας. (Πηγή: https://kefaloniafocus.com/ithaki/2025/12/45312/)
Η Ιθάκη τον χειμώνα δεν υπόσχεται πολλά. Και ακριβώς γι’ αυτό προσφέρει ουσία: σιωπή εκεί που αλλού υπάρχει θόρυβος, ρυθμό εκεί που αλλού κυριαρχεί βιασύνη, χώρο για σκέψη και για πραγματική επαφή με το τοπίο. Τα Χριστούγεννα εδώ δεν είναι «εκτός εποχής». Είναι απολύτως εντός τόπου. Και αν έρθεις, δύσκολα θα φύγεις χωρίς να νιώσεις ότι αυτό που γνώρισες δεν ήταν απλώς μια γιορτή, αλλά μια πιο ανθρώπινη εκδοχή του χρόνου. (Πηγή: https://ithaki.gr)
Πηγές & Τεκμηρίωση
- https://schoolpress.sch.gr/zanneiogymn/?p=63
- https://schoolpress.sch.gr/zanneiogymn/files/2020/12/%CE%9A%CE%AC%CE%BB%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B1-%CE%99%CE%B8%CE%AC%CE%BA%CE%B7%CF%82.-.pdf
- https://www.youtube.com/watch?v=Ym3ZSUZY1p4
- https://kefaloniageopark.gr/node/551
- https://www.bostanistas.gr/?i=bostanistas.el.article&id=4830
- https://www.cnn.gr/style/politismos/story/475211/theatriko-festival-ithakis-2025-anoixti-prosklisi-kallitexnon-theatrikon-omadon
- https://www.cnn.gr/style/psyxagogia/story/495102/theatriko-festival-ithakis-apo-29-septemvriou-eos-5-oktovriou-to-nisi-zei-ston-rythmo-tou-theatrou
- https://ithacatourist.com/theatriko-festival-ithakis/
